Po co Elblągowi pomnik Hermanna von Balk?

- Władze samorządowe ze Śląska czy Pomorza coraz częściej przywracają dawne nazwy historycznym budynkom czy miejscom w swoich miastach. Wrocławska Hala Ludowa zwie się znów, jak za Adolfa Hitlera, Halą Stulecia, zaś Wały Chrobrego w Szczecinie zwą się dzisiaj od nazwiska Hermanna Hakena - Haken Tarasy. Nie chce być gorsza Świdnica, chcąca upamiętnić Manfreda von Richthofena - „Czerwonego Barona” - asa lotnictwa niemieckiego, który ze Świdnicy pochodził. Czy Elbląg powinien pójść tym tropem i odtworzyć w reprezentacyjnym miejscu miasta figurę założyciela miasta, mistrza krajowego Zakonu Krzyżackiego – Hermanna von Balka? – pisze Jarosław Denisiuk, dyrektor Galerii EL, włączając się do naszej dyskusji na temat przywrócenia na fontannie przy Pl. Słowiańskim pomnika rycerza zakonnego.

Wyjdźmy od tego, że pomnik Balka, powstały w 1908 roku dzięki fundatorom prywatnym, szybko stał się symbolem ideologicznie pojmowanej „cywilizacyjnej misji Niemiec” na Wschodzie. Nie był to zatem zwykły pomnik założyciela miasta – ale wyraz intencji ideologicznych, którymi kierowała się dążąca do wojny II Rzesza Niemiecka na początku 20 wieku. Jej naczelnym elementem był dokładnie ten sam postulat, który w uszach Polaków jest doszczętnie skompromitowany – postulat poszerzania przestrzeni życiowej Niemców. Ukazywał siłę Niemiec i umacniał ich rolę w niesieniu kultury niemieckiej na Wschodzie. Kontekst, w jakim Balk był odbierany wówczas, jest i powinien być istotny także dziś.

Jaki zatem sygnał chcemy wysłać stawiając 100 lat później pomnik nawiązujący do tej ideologii, której główna oś wymierzona była przeciw obecności narodu polskiego na wschodnich rubieżach Rzeszy? Co chcielibyśmy powiedzieć, przywracając von Balka w reprezentacyjnym miejscu naszego miasta? Jak to zostanie odebrane przez naszych potomnych?

To są ważne pytania, na które musimy sobie odpowiedzieć jako zbiorowość, gdyż rzecz dotyczy przestrzeni publicznej. Skłaniałbym się do tezy, że dziś w Polsce rozumiemy przestrzeń publiczną jako pewną potencjalność, otwartą możliwość wyłaniania się różnorakich relacji, przede wszystkim jednak, politycznych. Mamy tę skłonność, uważam – naturalną, doświadczania jej jako miejsca, które nie należy „do wszystkich”, ale jako przestrzeń należąca do władzy. Jeśli tak jest, to na władzy spoczywa szczególny obowiązek formułowania hierarchii i jakości przestrzeni publicznej. W związku z tym, jakość o której mówię, będzie zależeć od ustalenia, na ile spełnia ona swoją funkcję wytwarzania i konsolidowania tożsamości politycznych.

Pomnik w tym kontekście, jest najważniejszym i najczęściej używanym narzędziem w rękach władzy. Był, jest, i najpewniej będzie zawsze jej wykładnią. To pomniki i miejsca symboliczne wskazują w co poddani mają wierzyć, co jest w historii społeczności jasne, a co ciemne. Dzięki językowi pomników władza staje się władzą, której przymiotem jest moc nazywania ludzi, spraw i zjawisk tak, aby nazwy te przyjęły się powszechnie. To władza nazywa to, co jest dobre, a co złe, co jest białe, a co czarne, co jest piękne, a co brzydkie. W czasach, gdy rodziła się odrodzona po zaborach Polska, zburzono na terenie dawnego zaboru rosyjskiego kilkadziesiąt cerkwi wybudowanych najczęściej w centrach miast (m.in. Warszawa, Częstochowa, Lublin). Zniszczono kilkadziesiąt, niekiedy wysokiej klasy budowli. Władze miejskie i państwowe nie bały się tego kroku, bo były świadome celów jakie chce osiągnąć. Ważnym interesem II RP było nasycenie przestrzeni polskich miast naszą, polską symboliką. Było to możliwe dzięki przekonaniu, że władza słaba pomników nie stawia, władza z nadania, niepewna swej legitymacji i władza wasalna pomniki stawia nie swoim - lecz narzuconym tej władzy - bohaterom. Jeśli władza wycofuje się poza te kompetencje pokazuje swoją słabość. A słabość władzy oznacza słabość państwa.
O tym, że symbolika to nie jest w sferze ideologii aspekt przebrzmiały, przekonują wydarzenia z 2008 w stolicy Estonii Tallinie. Tam przeniesienie pomnika poległych żołnierzy sowieckich wywołało zamieszki wśród rosyjskiej mniejszości narodowej, prowokowanej i sterowanej przez Moskwę. Niedawno byliśmy też świadkami ostrego konfliktu wokół Krzyża smoleńskiego w Warszawie.

Wierzę zatem głęboko, że figura von Balka nigdy w Elblągu nie stanie. Z tego prostego powodu, że nie należy do naszej ikonosfery, do naszego języka symboli, nie jest naszym bohaterem. Jego ponowne postawienie świadczyłoby to nie tylko o słabości władzy, ale również o całkowitej atrofii naszej trzeźwej oceny rzeczywistości, a także zaniku instynktu samozachowawczego. W znaczeniu moralnym, historycznym i symbolicznym obecność von Balka nie będzie wyrazem pamięci o założycielu, ale jakiejś zbiorowej amnezji – rehabilitującej ideologiczny kontekst towarzyszący powstaniu pomnika. Jego postawienie od razu zakwestionuje też sens nazwy Plac Słowiański, na ktorym znaleźć miałby się pomnik. Przypominam, że nie uporaliśmy się jako zbiorowość z pozostałościami po symbolach komunizmu w Elblągu (popiersie Janka Krasickiego), czy faszyzmu (honorowe obywatelstwa funkcjonariuszy III Rzeszy) a chcemy sobie ufundować kolejny symboliczny problem.

Ostatecznym argumentem za postawieniem von Balka miałaby być postępująca integracja europejska, która zamazuje dawne antagonizmy w imię jakiejś wspaniałej, wspólnej przyszłości. Ponoć zamazaniu przy tym ulegać powinny „nieaktualne” pojęcia patriotyzmu i interesu narodowego. Nic mi jednak przy tej okazji nie wiadomo o symbolicznej nawet obecności w przestrzeni publicznej Berlina znaków dawnej obecności słowiańskiej na tamtych terenach, choćby kamienia upamiętniającego wymordowanych słowiańskich Wieletów, Obodrzyców czy Lutyków...

Jarosław Denisiuk
Dyrektor Galerii EL