Cmentarz umiera? Rzecz o zapomnianych "miastach zmarłych"

Kamienne mogiły, nagrobne inskrypcje i cisza cmentarzy Elbląga i Żuław przekazują historię zarówno całych społeczności jak i zwykłych ludzi. Żuławy zaś, jako tygiel narodowościowy, naznaczony szczególnie po II wojnie światowej, jest miejscem które obfituje zarówno w nekropolie katolickie, jak i protestanckie. Tych ostatnich jednak pozostało niewiele - często zaniedbane i zniszczone nadal jednak pozostawiają po sobie istotny i bardzo potrzebny ślad po spuściźnie tej ziemi.

Te istotne zagadnienia podejmowano wczoraj (14 listopada) w Ratuszu Staromiejskim podczas kolejnego spotkania Saloniku Tygla. W spotkaniu udział wzięli Karolina Manikowska, ks. Andrzej Kilanowski, Lech Słodownik, Andrzej Dratwa, którzy opowiadali o zapomnianych i zaniedbanych cmentarzach żuławskich.

Bo to właśnie one są jednym z najbardziej istotnych elementów zabytkowego krajobrazu Żuław - zaraz po bardzo popularnych tu domów podcieniowych. Można tu wyróżnić cmentarze przykościelne i cmentarze lokalizowane w oddaleniu od wsi. Najstarsze zachowane cmentarze żuławskie to cmentarze średniowieczne zakładane przy kościołach parafialnych. Zwykle są to cmentarze wielowyznaniowe, katolicko - ewangelicko - mennonickie. Te ostatnie należą do najbardziej popularnych - Mennonici początkowo chowani byli przy kościołach katolickich i ewangelickich - tłumaczy Karolina Manikowska z Malborka, znawczyni historii żuławskich cmentarzy. - Pozostałością po cmentarzu mennonickim jest np. cmentarz jedenastu wsi znajdujący się w Cyganku, a którego pozostałości możemy oglądać w formie lapidarium. To tam w latach 30. XVII wieku luteranie i mennonici z jedenastu okolicznych wsi, z okolic Nowego Dworu Gdańskiego i jego części wykupili teren, by ukończyć swój cmentarz.

Dominującym typem nagrobka, który pojawiał się na cmentarzach mennonickich była stela, czyli pionowa płyta ustawiona u wezgłowia mogiły, najczęściej wykonana z piaskowca. Innym typem nagrobka na nekropoliach mennonitów jest cippus - To postument znany jeszcze ze starożytności, na którym często ustawiano wazę albo urnę. Takie cipussy znaleźć można także na Żuławach; w Kępniewie i unikatowy cippus żeliwny w Świerkach - opowiada Karolina Manikowska. - W XIX i XX wieku na cmentarzach mennonickich pojawiły się tumby - najprostszy typ nagrobka. Na żuławach przyjęły się również obeliski - często wykonywane z drogiego marmuru (Świerki, Markusy).

Ocalić od degradacji i zapomnienia

Po wojnie, w 1945 roku ludność pochodzenia niemieckiego; ewangelicy, mennonici wyjechali z terenu Żuław, na które napłynęła ludność z kresów i z centralnej Polski - Niestety cmentarze "obcych", z nagrobkami w języku niemieckim były niszczone, a obco brzmiące, biblijne imiona, jakie widniały na płycie nagrobnej, wywoływały niechęć; kojarzyły się bowiem z imionami żydowskimi - wyjaśnia Karolina Manikowska. - O nagrobki nie dbano zupełnie; część z nich była wykorzystywana jako materiał budulcowy, utwardzający i kamieniarski.

Dopiero Stowarzyszenie Miłośników Malborka "Forum" rozpoczęło starania, by pozostałości po cmentarzach zamienić w mennonickie lapidarium. Tak stało się z tym znajdującym się niegdyś w Nowym Stawie Pordenowie, czy Mirowie. Uporządkowano także dawną nekropolię przy ruinach kościoła w Fiszewie. Niestety inne nie doczekały takiej opieki; cmentarze w Kmiecinie, czy w podmalborkskich Cisach można tylko wspominać jako dawne mennonickie nekropolie - Mennonici zasługują na pamięć ze względu na to, że musieli musieli opuścić nasze tereny, bo byli pacyfistami. - mówi ks. dr Andrzej kilanowski. - Ważne, żeby w naszym lokalnym patriotyzmie podkreślać, że II wojna światowa to nie tylko zagłada Żydów.

Żuławy jako swoisty tygiel narodowościowy, naznaczony szczególnie po II wojnie światowej jest miejscem które obfituje zarówno w nekropolie katolickie, jak i protestanckie. Jak zatem odróżnić cmentarz katolicki od protestanckiego? - Na krzyżach katolickich zawsze znajduje się pasyjka, zaś na grobach protestanckich krzyż jest znakiem zmartwychwstania i nigdy nie będzie tam pokazany cierpiący Chrystus - wskazuje ks. dr Kilanowski. -  Mennonici podkreślali też, że w danym miejscu spoczywa właściciel ziemski - to ważne, bo brak efektywnej gospodarki rolnej był tu traktowany jako przekleństwo boże. Przy cmentarzach protestanckich groby były również sytuowane aż do samego muru kościoła;  na cmentarzach katolickich zawsze będzie zachowany odstęp min. 2 metrów. Dlaczego? Bo wokół kościoła zawsze było miejsce na rezurekcję, czyli procesję.

Ks. dr. Kilanowski zwrócił także na spotkaniu uwagę na to, iż w Elblągu z roku na rok zanika tradycja dbałości o zmarłych - A wystarczy pojechać do Malborka, Nowego Dworu Gdańskiego, Kwidzyna, czy Braniewa; tam czymś normalnym jest to, że przez dwa-trzy dni ludzie przychodzą, i modlą się nad ciałem. W Elblągu nie ma takiej tradycji; coraz częściej zmarłego chce się pozbyć jak najszybciej - dodaje.

Dlaczego jednak - nie tylko cmentarze mennonickie, ale również katolickie, nie doczekały szczęśliwie naszych czasów, często będąc bezprawnie i bezmyślnie rugowane? Ks. dr Kilanowski wskazuje, że ciche przyzwolenie na niszczenie cmentarzy wydała ekipa Edwarda Gierka - Trzeba więc szybko odpowiedzieć na to pytanie; teraz umiera pokolenie decydentów, którzy podejmowali te decyzje i każdy umywa ręce i mówi, że to nie mój problem. Skandal. I nie chodzi o karanie sankcjami, tylko o elementarną uczciwość historyczną - dodaje ks. proboszcz.

"Kwatera małych grobów na cmentarzu. My, długo żyjący, mijamy ją chyłkiem, jak mijają bogacze dzielnicę nędzarzy.” - pisała nasza noblistka. Może nad powyższym warto byłoby się chwilę zastanowić? Bo spuścizna po przodkach jest rzeczą niezwykłą; to co było, jest bowiem nieodłączną częścią, tego co jest. A to co będzie, jest tego kolejnym etapem.