Konstytucja 3 Maja

Uchwalenie pierwszej polskiej Konstytucji dokonało się w okresie Oświecenia, za rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego, po pierwszym rozbiorze Polski, do którego doszło w roku 1772 na mocy kontraktu między Rosją, Austrią i Prusami. Polska nie miała na ten układ żadnego wpływu; za słaba, nie przygotowana do obrony granic podpisała traktat rozbiorowy, w wyniku którego utraciła na rzecz Austrii 81.900 km2 obszaru, na rzecz Prus 36.300 km2 obszaru, na rzecz Rosji 93.000km2 obszaru, który zamieszkiwało łącznie ok. 4.500.000 mieszkańców. Jak mogło dojść do paktu współagresji wobec Polski. Przyczyny były prawdopodobnie złożone, ale jednocześnie proste. Były nimi dążenia mocarstwościowe państw ościennych i związki dynastyczne między nimi (Rosji i Niemiec przez Katarzynę II).

W Niemczech w tym czasie odżywała idea wskrzeszenia cesarstwa niemieckiego, Rosja natomiast, postanowiła zapanować nad państwami słowiańskimi, które łączyła wówczas wspólna idea wywodzenie się z mitycznej „Sarmacji”. Idea tego pochodzenia narodziła się w Polsce w XVI wieku, ale wkrótce objęła swoim zasięgiem inne państwa słowiańskie. Polacy również myśleli o ogólnosłowiańskim zbliżeniu, ale wolnościowym, nie zaborczym. Jednak początek XVIII wieku nie był szczęśliwy dla Polski. Jak pisał Adam Naruszewicz „Żaden kraj cudzej potęgi nie zwabił, który sam siebie prędzej nie osłabił” i wyliczał liczne wady społeczeństwa polskiego za czasu panowania dynastii Sasów.

Stanisław August Poniatowski jeszcze po pierwszym rozbiorze pisał: „Ja i wszyscy obywatele Polscy, jesteśmy i winniśmy być właśnie z pobudek patriotycznych przyjaciółmi Rosjan”; „Aby ten cel osiągnąć, trzeba aby Konstytucja nasza była lepsza, armia silniejsza i silniejsze dochody” starał się też od początku swojego panowania podnieść rozwój umysłowy kraju przez stworzenie szkoły „Szkoły Rycerskiej”, przez utworzenie Polskiej Akademii Umiejętności w której uczyły młodzież wybitne umysły epoki Oświecenia. Ostatni król Polski jak nikt przed nim cenił uczonych, pisarzy, artystów z licznymi z nich spotykał się zawsze w czwartki na wspólnym obiedzie, w czasie którego toczyły się rozmowy o literaturze, sztuce, teatrze, odkryciach i wynalazkach. Między innymi bywali tam A. Naruszewicz, I. Potocki, Trembecki, W. Bogusławski. W celu zreformowania Rzeczypospolitej król zwołał Sejm Czteroletni, w tym Sejmie wkrótce wyłoniło się szereg ludzi, tworzących stronnictwo patriotyczne, bezpośrednio zainteresowane stworzeniem najlepszej ustawy regulującej stosunki społeczne i prawne w Polsce końca XVIII wieku. Osobami, które współtworzyły Konstytucję byli między innymi: Stanisław August Poniatowski, król Polski; Stanisław Małachowski, marszałek Sejmu i sejmowej konfederacji koronnej; Adam Naruszewicz, biskup, poeta, historyk i publicysta; Ignacy Potocki, marszałek wielki litewski, polityk, członek Komisji Edukacji Narodowej; Hugo Kołłątaj podkanclerz koronny, pisarz, reformator, rektor Akademii Umiejętności; Stanisław Kostka Potocki, poseł lubelski, generał, uczestnik narad nad projektem ustawy; Julian Ursyn Niemcewicz, poseł inflancki, pisarz, poeta; Adam Kazimierz Czartoryski, poseł lubelski, generał ziem podolskich, przywódca Stronnictwa Patriotycznego. Większość z nich była członkami lub założycielami Stronnictwa Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, bez którego nie udałoby się przeprowadzić reform ustrojowych i społecznych.

Konstytucja 3 Maja jest więc ustawą uchwaloną w 1791 roku przez stronnictwo patriotyczne Sejmu Czteroletniego. Była to pierwsza w Europie, a druga na świecie (po Stanach Zjednoczonych) ustawa regulująca podstawowe kwestie społeczne i polityczne, prawa i obowiązki obywateli, organizację władz państwowych.

Postanowienia Konstytucji 3 Maja [ cyt. za Wikipedia ]

- Katolicyzm ustanowiono religią panującą;
- Ustanowiono wolność wyznania...;
- Pozbawiono praw politycznych szlachtę gołotę, tzn. nie posiadającą dóbr ziemskich; szlachcie posesjonatom potwierdzono stare przywileje;
- Na mieszczan rozciągnięto przywilej neminem captivabimus nisi iure vitum;
- Wprowadzono trójpodział władzy;
- Tron Polski miał być dziedziczny;
- Polska stała się monarchią konstytucyjną;
- Zniesiono liberum veto, wolne elekcje, konfederacje;
- Decyzje sejmu miały być wiążące dla sejmików wojewódzkich;
- Sejm składał się z dwóch izb – wybieranych na dwuletnią kadencję, przy czym Izba Poselska miała przewagę nad senatem;
- Stworzono tzw. Sejm Gotowy – posłowie, którzy w nim zasiadali byli wybierani co dwa lata i mogli być powołani na obrady sejmu w każdej chwili.
- Co 25 lat od uchwalenia Ustawy Rządowej zbierał się sejm Konstytucyjny, który mógł zmienić konstytucje.
- Władzę wykonawczą powierzono Straży Praw, w której skład wchodził król, prymas i pięciu ministrów wyznaczonych przez króla, którzy mu podlegali, lecz których usunąć mógł tylko sejm, z dwóch sekretarzy ( bez prawa głosu ), z pełnoletniego następcy tronu ( bez prawa głosu ) i Marszałka sejmu ( bez prawa głosu ).
- Głową Straży Praw został nieodpowiedzialny politycznie ani konstytucyjnie król – jego decyzje, by weszły w życie, wymagały konasygnaty ministrów, którzy byli z kolei odpowiedzialni przed sejmem.
- Chłopi przeszli pod opiekę rządu.

Po uchwaleniu Konstytucji należało jeszcze wprowadzić w życie jej postanowienia, ale na to już zabrakło czasu, bo carowa rosyjska Katarzyna II, zorientowana doskonale w sytuacji obronnej Polski zdecydowała przeprowadzić kolejny zabór ziem i znów jej się to udało, ponieważ Polska jeszcze nie zdążyła przygotować obrony, a przeciwko nowym przywilejom takim jak: wolność dla chłopów; wolność dla mieszczan; także liczne prawa zrównujące mieszczan ze stanem szlacheckim, do udziału w obradach sejmu kandydatów spośród niektórych miast i przeciwko podatkowi na wojsko - jakie wynikły z prac Sejmu Czteroletniego a bezpośrednio Konstytucji zawiązała się „Targowica”, skłonna za możliwość korzystania z wcześniejszych przywilejów przyłączyć się do Rosji i Prus. Obrona przeprowadzona przez naczelnego wodza niewielkiej wówczas Armii Polskiej księcia Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszkę - wobec przeważającej liczby dobrze uzbrojonej armii rosyjskiej i posiłków kozackich nie mogła się udać. W czasie drugiego zaboru w 1793 roku odebrane zostały Polsce ziemie - przez Prusy – 57,100 km2, przez Rosję 250.200 km2, które łącznie zamieszkiwało 4000.000 mieszkańców. Postanowienia Konstytucji wobec chłopów przywrócił wódz Tadeusz Kościuszko, który wywołał powstanie w Galicji, jako odzew na nie wybuchło powstanie w Warszawie. Niestety zakończyły się one klęską, a wkrótce potem, w 1795 roku nastąpił trzeci rozbiór, w którym brały udział Rosja i Prusy, spowodował nowy podział terenów pozostających pod wpływami niemieckimi i rosyjskimi. Polska jako odrębne państwo zniknęła z mapy Europy, należałoby pisać Rzeczpospolita Obojga Narodów, ale na Litwie poza niewielkim obszarem, również posługiwano się językiem polskim lub słowiańskim. Sam Władysław Jagiełło także prawdopodobnie nie znał innego języka, poza słowiańskim, którym posługiwał się jego dwór i okoliczni bojarzy zarówno na Litwie jak w Polsce. Słowotwórcza budowa „ li – twa, li – twa” – świadczy o tym, że to ziemia leżąca długo między wpływami dwóch rywali pochodzenia lechickiego, na której części północnej zamieszkiwał lud pochodzeniem zbliżony do skandynawsko – pruskiego, spokrewniony z ludem Wikingów. Naród ten zagrożony był wyginięciem w czasie wprowadzania chrześcijaństwa, ale, ponieważ okoliczny lud słowiański również był pogański, został uratowany, a potem dzięki wprowadzeniu konieczności nauki łaciny jako języka liturgicznego, udało mu się też zachować swój odrębny język.

Stanisław August Poniatowski próbował być może ostatecznie przywrócić wolność Polski przez związek uczuciowy z Katarzyną, o którym mówiono wówczas w Europie, mówiono również i pisano o prawdopodobnym potomku króla polskiego, który miał być przyczyną wyjazdu zdetronizowanego władcy do Petersburga, gdzie spędził ostatnie lata życia, nie uzyskawszy współudziału w rządach do końca, bo być może wierzył też w możliwość przekonania carowej o możliwości zastosowania w Rosji i Polsce rodzaju dwuwładzy, w możliwość wskrzeszenia Polski na tych zasadach, na jakich kiedyś doszło do połączenia Polski i Litwy, co w układzie z Rosją okazało się jednak niemożliwe.

Ideały Konstytucji 3 Maja wskrzeszone zostały później w utworzonym przez Napoleona Księstwie Warszawskim, przetrwały w umysłach zniewolonej Ojczyzny, stając się zaczynem obrony polskości na Uniwersytetach, gdzie starano się utrzymać polskość, przez działalność Komisji Edukacji Narodowej a następnie przez powstanie Polskiej Akademii Umiejętności, przez konsekwentną pracę „pozytywistów” na wsi i w mieście, a wcześniej powstania, które łączyły wszystkie stany, w duchu niepodległej myśli i walki o wolność Ojczyzny.

Źródła oprac. „Wikipedia”, „Atlas historyczny Polski”, podręczniki do nauki historii , oprac. literackie na temat ostatniego króla Polski i własna interpretacja wydarzeń.

Fot. Adam Wołosz