Orzechy – synonim zdrowia, żywotności, tajemnicy, sedna sprawy. Stanowią nieodzowny atrybut Świąt Bożego Narodzenia, ozdabiając choinkę oraz dodając smaku pieczonym ciastom i ciasteczkom. Muzeum Archeologiczno Historyczne w Elblągu zaprasza we wtorek, 29 listopada 2011 r., na otwarcie wystawy prezentującej największą w Polsce kolekcję „dziadków do orzechów”.
Do rozłupywania orzechów, ich wyłuskiwania i zgniatania służy przyrząd kuchenny zwany w Polsce „dziadkiem do orzechów”. Po raz pierwszy nadano mu taką nazwę w XIX - wiecznej „Encyklopedii Powszechnej”. S. Orgelbranda, określając narzędziem do gniecenia orzechów, składającym się „z dwóch drążków zawiasami z sobą złączonych, pomiędzy którymi umieszczony orzech zostaje zgnieciony skutkiem ciśnienia na niego wywieranego przez oba drążki ku sobie zbliżone”.
Przyrząd do rozłupywania orzechów przeszedł na przestrzeni dziejów ogromną ewolucję. Przyjmował różne formy i kształty, w zależności od ludzkiej pomysłowości i inwencji, dostosowując się do aktualnie panującej mody i stylu. Do Polski pierwsze „dziadki do orzechów” trafiły w XVIII wieku z zachodniej Europy. Były to urządzenia, które przypominały postać starego człowieka - stąd najprawdopodobniej obecna nazwa tego urządzenia, która wyparła wcześniejsze, staropolskie nazewnictwo: orzechołom, ząb, ciskawka, staruszek, tłuczek, kleszczyki. Dziadki do orzechów wykonywane były w różnorodnym materiale, jak metal, drewno, porcelana, tkaniny, skóry a współcześnie tworzywa sztuczne. Przybierały różne kształty. Zdobione były zróżnicowaną ornamentyką. Ze względu na formę i kształt można wśród nich wyróżnić postacie ludzkie, zwierzęce oraz fantastyczne. Ze względu zaś na konstrukcję i zasadę działania wyodrębniają się trzy grupy techniczne: dziadki udarowe, dźwigniowe i śrubowe. Najprymitywniejszą i najbardziej niezawodną formą tego urządzenia, używaną niekiedy do dziś, są dwa kamienie, pieniek i młotek lub drzwi z futryną.
Eksponowany w Muzeum Archeologiczno – Historycznym w Elblągu, niezwykle różnorodny zbiór „dziadków do orzechów”, stanowi obecnie największą w Polsce kolekcję tego typu przedmiotów a także jedną z największych w Europie. Od początku chętnie prezentowany publicznie, ze względu na swą malowniczość i rozmaitość, cieszy się dużym zainteresowaniem w całej Polsce a nawet poza jej granicami. Kolekcja powstała przez połączenie w 1990 roku, gromadzonego od 1970 roku zbioru Witolda Tchórzewskiego oraz zapoczątkowanego w roku 1985 zbioru Jana Łomnickiego. Obecnie liczy blisko 350 urządzeń, dzięki którym możemy zapoznać się z różnorodnością ich form i kształtów. Obiekty reprezentują wiele regionów naszego kraju a także Europę zachodnią i południową. Najstarszy z obiektów pochodzi z końca XVIII wieku, połowa zaś z wieku XIX i dwudziestolecia międzywojennego. W kolekcji znajdują się również dziadki współczesne i nowoczesne, o prostym i bardziej skomplikowanym mechanizmie. Do zbiorów trafiały w najróżniejszy sposób – nierzadko odnajdywane w częściach na jarmarkach i pchlich targach, kupowane lub otrzymywane w prezencie.
Otwarcie wystawy odbędzie się we wtorek, 29 listopada 2011 r. o godz. 17, w budynku Gimnazjum Muzeum Archeologiczno – Historycznego w Elblągu przy Bulwarze Zygmunta Augusta 11. Wystawa prezentowana będzie w Elblągu do końca stycznia 2012 roku. W grudniu, w okresie przedświątecznym muzeum zaprasza grupy przedszkolne i szkolne do uczestnictwa w zajęciach o tradycjach świątecznych, które obejmowały będą m.in. zwiedzanie tej wystawy i przygotowanie świątecznych wypieków. Zgłoszenia grup przyjmuje muzealny Dział Edukacji i Promocji – kontakt przez www.muzeum.elblag.pl/edukacja
Małgorzata Gizińska i Alicja Janiak - MAH w Elblągu