W dniu 11 października odbyło się otwarcie Ogólnopolskiego Tygodnia Kariery w Warszawie, którego organizatorem było Stowarzyszenie Doradców Szkolnych i Zawodowych Rzeczpospolitej Polskiej. Do wspierania inicjatywy przyłączyło się ponad 300 organizacji z całego kraju. Z Elbląga instytucjami wspomagającymi propagowanie akcji Ogólnopolskiego Tygodnia Kariery były: Zespół Szkół Gospodarczych oraz Zespół Szkół Ekonomicznych i Ogólnokształcących. Podczas konferencji w Warszawie odbyła się prezentacja referatu: „Kształtowanie kwalifikacji i kompetencji zawodowych w procesie akumulacji kapitału intelektualnego w placówkach oświatowych", którego główne założenia zostały przedstawione w niniejszej publikacji.
Jednym z podstawowych aspektów doskonalenia funkcjonowania systemu oświaty jest kształtowanie kwalifikacji i kompetencji zawodowych, jako czynnika akumulacji kapitału intelektualnego w placówkach oświatowych. W gospodarce opartej na wiedzy coraz częściej akcentuje się potrzebę efektywnego gospodarowania odpowiednio wykwalifikowanym personelem w sektorze publicznym. Istotną funkcję w tym zakresie pełni proces zarządzania zasobami ludzkimi oraz odpowiednio skonstruowany system motywacyjny organizacji.
Wyzwania, przed którymi stoi polska oświata, a w szczególności system kształcenia zawodowego, są ściśle związane z jakością kapitału intelektualnego, jakim dysponują lub będą dysponować w najbliższym czasie szkoły. To właśnie dzięki wiedzy, kwalifikacjom i kompetencjom oraz zaangażowaniu nauczycieli mogą być innowacyjne, konkurencyjne, a także sprostać wyzwaniom, jakie stawia przed nimi współczesny rynek pracy. Proces kształtowania kwalifikacji i kompetencji zawodowych w placówkach oświatowych nie odnosi się jedynie do utrzymania właściwego poziomu wykształcenia, czy organizacji szkoleń dla kadry nauczycielskiej, związany jest również z efektywnym nabywaniem kwalifikacji i kompetencji zawodowych przez odbiorców usługi edukacyjnej w drodze kształcenia formalnego.
W dobie gospodarki opartej na wiedzy, wartością decydującą o przewadze konkurencyjnej szkoły zawodowej i możliwościach jej rozwoju na rynku usług edukacyjnych, staje się posiadanie uzdolnionych i odpowiednio wykwalifikowanych pracowników. Do niedawna komponenty tworzące wartość nauczyciela, takie jak sumienność i rzetelność, zostają dziś wyprzedzone przez innowacyjność i kreatywność. Prowadzenie cyklicznych prac z zakresu monitorowania rynku usług edukacyjnych powoduje, że systemy zarządzania placówkami oświatowymi nabierają szczególnego znaczenia i jak łatwo zauważyć, istotną rolę w budowaniu przewagi konkurencyjnej organizacji na rynku usług edukacyjnych odgrywa aspekt związany z wiedzą.
Proces zarządzania wiedzą w placówce oświatowej, nabiera szczególnego znaczenia, w nasilającej się ostatnio tendencji, jaką jest działalność innowacyjna. Zdolność szkół do innowacji i wprowadzania programów autorskich w cyklu kształcenia, zależy od potencjału innowacyjnego samej organizacji. Ten potencjał tkwi w ludziach oraz ich kwalifikacjach, doświadczeniu, postawach czy otoczeniu organizacji. To właśnie dzięki nauczycielom, liderom nowych rozwiązań i kreatywnie myślącym pracownikom możliwe staje się pojawienie nowych idei i ich implementacja. Zgodnie z tym podejściem innowacje powstają w procesie, który wykorzystuje wiedzę i kapitał intelektualny placówek oświatowych oraz istniejące pomiędzy nimi relacje sprzyjające stałemu rozwojowi. Warto przytoczyć, że w województwie warmińsko-mazurskim średnio co drugi nauczyciel tworzy swój własny program autorski. Ważny jest zatem sposób motywowania pracowników i system oceny efektów ich pracy. Powinien on angażować ich w działania zespołowe, zwiększające szanse na osiągnięcie wspólnych celów oraz propagować twórcze myślenie i działanie połączone z poprawą akceptowalności innowacji. Tylko w takiej placówce oświatowej istnieje większa szansa na kreowanie i efektywne wykorzystanie wiedzy. Istotnym zagadnieniem w zarządzaniu placówką oświatową okazuje się również proces planowania kadr nauczycielskich w systemie oświaty. Konieczność zwrócenia uwagi na efektywność, jakość i skuteczność kształcenia w placówkach oświatowych będzie wymagała od kadry nauczycielskiej wysokiej fachowości.
W związku z tym, zapotrzebowanie na kadrę nauczycielską będzie oscylowało w kierunku poszukiwania jednostek najbardziej utalentowanych, kompetentnych przedmiotowo i twórczych zawodowo. W wyniku następstw reformy z 1999 roku oraz w konsekwencji procesu decentralizacji zadań placówek oświatowych to na samorządach terytorialnych ciąży obecnie obowiązek racjonalnego planowania kadr nauczycielskich. W związku z powyższym zadaniem nadzoru pedagogicznego powinno stać się dążenie do zatrudniania kadr stosownie do oczekiwań społecznych w regionie, z uwzględnieniem predyspozycji pedagogicznych i merytorycznych w określonych przedmiotach nauczania. Kształtując politykę personalną szkół samorządy terytorialne nie mogą także zapominać o właściwym dopasowaniu kompetencji kadry nauczycielskiej do kierunków kształcenia adekwatnych dla wymogów lokalnego rynku pracy. Co więcej, realia ekonomiczne i demograficzne wymuszają na samorządach terytorialnych zmiany organizacyjne i kadrowe, które powinny rozpatrywać zarówno w aspekcie ilościowym, jak i jakościowym.
Powszechnie wiadomo, że specjalnym zasobem każdej organizacji są kwalifikacje i kompetencje jego pracowników. Kwalifikacje i kompetencje są terminami dość różnie interpretowanymi w literaturze. Kwalifikacje zawodowe są efektem procesu kształcenia, które później wykorzystywane są przez absolwentów na rynku pracy. Mając na uwadze pojęcie „kompetencji” w obszarze edukacji, a konkretniej w szkole, w pierwszej kolejności największego znaczenia nabierają kompetencje nauczyciela, ponieważ kompetencje to przede wszystkim umiejętność wykorzystania wiedzy w praktyce. Warto również podkreślić, że często rozumienie pojęcia kompetencji sprowadza się do charakterystyk osobowych, określanych motywami, cechami osobistymi, poziomem samooceny, rolami społecznymi i ogółem wiedzy posiadanej przez daną osobę.
Wielość definicji kapitału intelektualnego w literaturze przedmiotu jest zaskakująca. Powszechnie z kapitałem intelektualnym kojarzy się „kapitał ludzki”, względnie utożsamia się to pojęcie ze „zdolnościami umysłowymi” i „wiedzą”. W ekonomii pojęcie kapitału intelektualnego identyfikuje się z „aktywami wiedzy” lub „aktywami intelektualnymi”. Nie ulega też wątpliwości, że w potocznym rozumieniu pojęcia: zarządzanie wiedzą i kapitał intelektualny traktowane są często tożsamo. Warto podkreślić jednak, że jedyną różnicą jest to, że kapitał intelektualny jest pojęciem statycznym, natomiast zarządzanie wiedzą dynamicznym i można rozpatrywać, jako proces kreowania wartości z niematerialnych aktywów.
Kapitał intelektualny jest pojęciem zbliżonym do dziedziny ekonomii, ponieważ próbuje wyjaśnić wpływ wiedzy zawartej w organizacjach na wymierne wskaźniki przedsiębiorstwa, czy organizacji publicznej. Należy przypuszczać zatem, że kapitał intelektualny to suma wiedzy posiadanej przez ludzi tworzących pewną społeczność oraz praktyczne przekształcanie tej wiedzy w składniki, które stanowią wartość placówki oświatowej. Skumulowany kapitał intelektualny jest zatem determinantą sprawności działania każdej placówki oświatowej, przejawiającą się w jak najbardziej efektywnym pozyskaniu i wykorzystaniu zasobów wiedzy oraz adaptowaniu się w ten sposób do aktualnej sytuacji na rynku usług edukacyjnych, a także do nadchodzących zmian demograficznych. W przypadku placówek oświatowych na kapitał intelektualny składają się przede wszystkim: renoma szkoły, poświecenie i aktywne zaangażowanie w pracę nauczycieli oraz kultura organizacyjna, która odgrywa z kolei istotną rolę w procesie zarządzania wiedzą. Ponadto pomiar kapitału intelektualnego jest skutecznym narzędziem wspomagającym procesy ewaluacji wewnętrznej w szkole oraz może być wykorzystany jako narzędzie w ewaluacji zewnętrznej.
Do głównych komponentów kapitału intelektualnego szkoły zawodowej zaliczyć można kapitał społeczny, organizacyjny i ludzki, czyli wiedzę, misję oraz doświadczenie zatrudnionych nauczycieli. Kapitał organizacyjny tworzą pozostałe niematerialne aktywa placówki oświatowej tj. struktura wewnętrzna i zewnętrzna szkoły obejmująca cały system działania szkoły, powiązania z podmiotami znajdującymi się w otoczeniu oraz kapitał rozwojowy obejmujący działalność innowacyjną i organizacyjne uczenie się. Kolejnym komponentem jest kapitał społeczny, czyli stosowanie norm i zasad w kontaktach interpersonalnych oraz zaufanie w placówce oświatowej, w wyniku którego możliwa staje się realizacja celów organizacji.
Nauczyciel oraz inni pracownicy oświaty powinni w dobie ekonomii wiedzy stać się pracownikami wiedzy, których charakteryzuje „odmienność nowego typu specjalisty”. Świadczy to, w istocie rzeczy na niewyobrażalnym wzroście ich niezależności, wynikającej z unikalnych, niepowtarzalnych kompetencji oraz posługiwania się elektronicznymi instrumentami transferu informacji. Potencjał stworzony przez połączenie umiejętności biegłego posługiwania się narzędziami informatyczno-komunikacyjnymi oraz wysokich kompetencji merytorycznych, idących w parze z możliwościami intelektualno-twórczymi, kreuje nową sytuację. Fakt pojawienia się nowego typu „nauczyciela – wiedzy” będzie pozytywnie skorelowany z procesem zarządzania opartym na wiedzy w placówce oświatowej. Posiadany przez nauczyciela potencjał intelektualny, powinien mieć charakter niepowtarzalny i wysoce profesjonalny.
W dobie gospodarki opartej na wiedzy oraz podczas burzliwie zmieniającego się otoczenia, postępu procesów globalizacyjnych, organizacje publiczne zmuszane są do ciągłej zmiany funkcjonowania, tak aby mogły być konkurencyjne na rynku. Powoduje to ustawiczne dostosowywanie strategii szkoły do wymogów, jakie stawie im otoczenie. W świetle dokonanych rozważań wydaje się, że sam kapitał ludzki nie wystarczy do efektywnego zarządzania wiedzą w placówkach oświatowych, jeżeli jest on wyłącznie kumulowany, aniżeli rozwijany. Tylko odpowiednie kreowanie kompetencji zawodowych wpływa na rozwój i konkurencyjność placówki oświatowej na rynku usług edukacyjnych.
Agnieszka Hauer, WE Uniwersytet Gdański