Pisarze polscy - JULIAN URSYN NIEMCEWICZ

Julian Ursyn Niemcewicz urodził się w Skokach koło Brześcia Litewskiego 6.02.1757 – zmarł 21.05.1841 w Paryżu; dramaturg, powieściopisarz, pamiętnikarz, poeta i satyryk.

Pochodził ze średniozamożnej rodziny szlacheckiej zamieszkującej polskie ziemie kresowe. Rodzice, zarówno matka Jadwiga z Suchodolskich jak ojciec Marceli Niemcewicz dbali o patriotyczne wychowanie swoich dzieci, a mieli ich szesnaścioro. Julian był najstarszy z gromadki synów i córek Niemcewiczów. Był zdolnym dzieckiem, od dzieciństwa pogłębiał zainteresowania historią, które narodziły się po zapoznaniu z Kroniką Bielskiego. Następnie młody Julian został oddany do Szkoły Rycerskiej, warszawskiego Korpusu Kadetów, który ukończył również jego krewny Tadeusz Kościuszko. Tutaj w latach 1770-1777 uczył się historii Polski, odbywał musztry, uczył się władania bronią. W szkole Kadetów panował duch sportowy, komendantem szkoły był książę Adam Czartoryski. Kadeci oprócz musztry uczyli się również sztuk pięknych, z powodzeniem grywali w szkolnym teatrze różne modne w epoce oświecenia komedie, niektóre pisane przez dyrektora szkoły, starsi uczęszczali na bale, organizowane przez zaprzyjaźnione ze szkołą domy. W czasie kiedy młody Niemcewicz uczęszczał do warszawskiej szkoły Kadetów w roku 1772 nastąpił pierwszy rozbiór Polski, ale już w roku 1773 rozpoczęła swoją działalność Komisja Edukacji Narodowej, która po kasacie przez papieża Klemensa XIV zakonu jezuickiego przejęła szkolnictwo i była pierwszym w Europie ministerstwem oświaty.

Po zakończeniu szkoły młody Niemcewicz wrócił do rodziców a następnie udał się do Wołczyna, rezydencji Czartoryskich. Związany był Niemcewicz z Czartoryskimi również w okresie późniejszym i zamieszkiwał w Puławach Tam zajął się tłumaczeniem powieści francuskich m. in. przetłumaczył „Historię Małgorzaty, królowej Navarry”. W latach 1783 - 1788 jako adiutant towarzyszył księciu A.K. Czartoryskiemu w podróżach zagranicznych, po Europie. Również sam wiele wojażował, lubił pokonywać trudy i niewygody podróżne, z zainteresowaniem zwiedzał obce kraje, opisując ciekawe miejsca i wydarzenia w pamiętnikach.

W 1788 roku został posłem na sejm później jako aktywny członek Stronnictwa Patriotycznego był jednym z współautorów (z Hugonem Kołłątajem) Konstytucji 3 Maja. Nie tłumaczył już romansów francuskich, ale napisał „Diariusz sejmowy” i wiele bajek politycznych jak „Krety” czy „Sowa, zięba i krogulec” w których podobnie jak I. Krasicki poprzez zabawne sytuacje świata zwierzęcego przedstawiał problemy aktualne i polityczne, natomiast utwór „Okręt” stał się alegorią ojczyzny. Marynarze z „okrętu” zamiast ratować statek prowadzą długie rozmowy, temat ten powielało potem z powodzeniem wielu pisarzy. Pisał też Niemcewicz mowy sejmowe a pod koniec roku 1790 ukazała się napisana w ciągu trzech tygodni, w czasie toczących się obrad Sejmu Wielkiego komedia „Powrót posła”, wystawiona w styczniu 1791 w teatrze w Warszawie. Wyśmiewał tam Niemcewicz stare formy rządów, przede wszystkim „Liberum veto”, wolne elekcje a także liczne przywary szlachty i urzędników.

Od stycznia 1791 roku został J.U. Niemcewicz wydawcą „Gazety Narodowej i Obcej”, gdzie drukowane były obrady Sejmu Wielkiego, także relacje z zagranicy a w nich liczne nowiny z Paryża i dział listy do redakcji. Pisał w tym czasie tragedię „Kazimierz Wielki” (1792) a także wydał wierszem liczne wizerunki historycznych postaci w tym „Dumę o Żółkiewskim”; „Dumę o Stefanie Potockim” które w 1816 roku z rymowanym „Pocztem Królów i książąt polskich” weszły w skład „Śpiewów historycznych”, książki która wywarła największy wpływ na Polaków i była przez cały okres XIX weku podstawowym podręcznikiem mówiącym o wielkości i sławie Polski. Z niej pokolenia młodzieży, uczyły historii Polski

"Bolesław Chrobry" Śpiew historyczny (fragment)

I
Ten, co najpierwszy ujrzał światło wiary,
Niosąc zbawienie ludowi i sobie,
Sto lat i chwały, już Mieczysław stary
Legł w Piastów grobie.

II
Wychowan w dzielnych wojowników gronie,
Straszny sąsiadom, dla poddanych dobry,
Koroną przodków okrył młode skronie
Bolesław Chrobry.

IX
Na pamięć, gdzie się Polacy zagnali
Jakie z Czech, Niemiec odnosili łupy,
Bije na Dniestrze, i Ossie i w Sali
Żelazne słupy.

XI
Spoczął, a sławny dzieły tak świetnymi,
Przyjmując w Gnieźnie Ottona cesarza,
Dziwi przepychem, i skarby drogiemi
Hojnie obdarza.

Duma o Stanisławie Żółkiewskim (fragment)

I
Za szumnym Dniestrem, na cecorskim błoniu,
Gdzie Żółkiewskiego spotkał los okrutny,
Jechał Sieniawski, odważny i smutny,
W błyszczącej zbroi i na śnieżnym koniu.

II
Maj właśnie drzewa i kwiaty rozwijał,
Księżyc w noc cichą świecąc roztoczony,
O srebrne skrzydła i hełm się odbijał,
Lecz rycerz wzdychał, żalem obciążony

VI
Cecorskie pola i wy głuche lasy,
Co na wierzchołkach swych wiatry niesiecie!
Roznieście ciężkie żale me po świecie
Nad wodzem sławnym w wiekopomne czasy.

Gazeta „Narodowa i Obca” drukowała też listy dobrowolnych ofiar na powiększenie polskiej armii, walczyła z „targowiczanami”, którzy sprzeciwiali się reformom. W roku 1792 „Gazeta Narodowa i Obca została zamknięta przez targowicę. Patrioci tłumnie wyjeżdżali za granicę, wyjechał również J.U. Niemcewicz.

Niemcewicz zawsze lubił podróże, do których był bardzo dobrze przez naukę w szkole Kadetów przygotowany, teraz jednak do podróży dołączyła się gorycz wielu porażek Stronnictwa Patriotycznego, bo przecież uciekał przed „targowiczanami”. Na emigracji pisał liczne paszkwile na „targowiczan”, Wśród paszkwili wiele dotyczyło też rządów carów, a także tzw. „Biblię Targowicką” w której oznajmiał, że tak jak Pan Bóg w ciągu sześciu dni stworzył świat, tak Szczęsny w ciągu sześciu dni tworzy naród. Swoje teksty przesyłał potem do kraju za pośrednictwem księżnej Tekli Jabłonowskiej. Drugi rozbiór Polski zastał Niemcewicza w Wiedniu, tam napisał elegię na podział Rzeczpospolitej pt. „Wiosna”, a następnie wyjechał z Austrii do Włoch, gdzie było bezpieczniej . Na wieść o wybuchu powstania Kościuszkowskiego powrócił do kraju i w Kozłowie przyłączył się do oddziałów Tadeusza Kościuszki jako jego adiutant. Po klęsce pod Maciejowicami dostał się razem z naczelnikiem Tadeuszem Kościuszką do niewoli u Rosjan.

Pobyt w Petersburgu w twierdzy Pietropawłowskiej opisał w dziennikach. Uważany za głównego doradcę Kościuszki, mógł zatrzymać swojego służącego, ale musiał złożyć obszerne wyjaśnienia na piśmie o swoim udziale w powstaniu. Po pół roku więzienia otrzymał dopiero świece i pozwolenie na czytanie i pisanie rzeczy osobistych. Napisał wówczas m. in. trzy elegie „Na bitwę maciejowicką”; „Na podróż do Petersburga”; „Na nieszczęścia Polski”. Zwolniony został z więzienia po śmierci Katarzyny II i wyjechał wraz z T. Kościuszką przez Finlandię do Szwecji a następnie Anglii i Ameryki, gdzie w 1798 roku poznał Jerzego Waszyngtona.

W roku 1795 nastąpił trzeci rozbiór Polski. W roku 1798 zmarł król Polski Stanisław August Poniatowski, w roku 1800 J.U. Niemcewicz ożenił się z Zuzanną Livingston-Kean, wdową po amerykańskim oficerze i zamieszkał w miasteczku Elisabethtown. W roku 1802 wrócił do podzielonej Polski, gdzie został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk; w Warszawie wydał „Pisma wierszem i prozą” oraz „Krótką wiadomość o życiu sprawach generała Washingtona. Po raz drugi udał się do Ameryki w roku 1804, tam otrzymał amerykańskie obywatelstwo. W Europie Napoleon odnosił kolejne zwycięstwa i budował wielkość Francji. J.U. Niemcewicz, który wierzył we wskrzeszenie ojczyzny Polski, być może u boku Napoleona wyjechał do Francji, by stamtąd udać się do Warszawy. W roku 1807 wrócił do kraju i włączył się w nurt działalności politycznej. W Księstwie Warszawskim był sekretarzem Senatu, od 1811 roku członkiem Dyrekcji Edukacyjnej, od 1810 do 1813 prezesem Dyrekcji Rządowej Teatru Narodowego. Kontynuował w tym czasie swoje prace w Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Między innymi podjął się pracy przy opracowywaniu dziejów Polski i rozpoczął układać utwory do cyklu „Śpiewów historycznych” a także jako członek Dyrekcji Edukacji Narodowej odbywał lustracje szkół publicznych w departamentach płockim, bydgoskim, i kaliskim. W roku 1815 został członkiem Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w tym roku ukazała się drukiem powieść historyczna „Dwaj panowie Sieciechowie”. W roku 1816 ukazały się drukiem opracowane Śpiewy historyczne” i pisarz stał się bogaty. Pieniędzy uzyskanych ze sprzedaży poszukiwanej przez wielu książki nie zużył jednak na własne cele, ale na budowę gmachu Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie i jako wytrwały twórca pisał kolejne dzieła historyczne jak „Dzieje panowania Zygmunta III” (1818); „Pochwałę Tadeusza Kościuszki” jako plon konkursu zainicjowanego przez Towarzystwo Przyjaciół Nauk (1820), powieść „Lejbe i Siora” w roku 1821. Jego działalność oświatowa nie podobała się władzom zaborców, został usunięty z ministerstwa oświaty. W roku 1825 wyszedł drukiem „Jan z Tęczyna ” . Wybory pamiętników historycznych ukazywały się w różnym czasie (1822;1830; 1848 wydanie pośmiertne) w 1827 roku J. U. Niemcewicz wybrany na prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W roku 1830 rozpoczęło się Powstanie Listopadowe, zryw Polski ku niepodległości. Niemcewicz w 1831 roku zredagował akt detronizacji cara, następnie wyjechał z misją dyplomatyczną dla uzyskania pomocy militarnej dla powstańców do Londynu. Powstanie zakończyło się klęską, więc stamtąd udał się do Paryża, gdzie pełnił funkcje honorowe, za jego pośrednictwem dokonano w 1839 roku otwarcia Biblioteki Polskiej. Zmarł w roku 1841 w Paryżu pochowany został na cmentarzu w Monmorency. Za życia mówiono o Julianie Ursynie Niemcewiczu „ Człowiek – Polska” po śmierci pozostał w pamięci jako wielki patriota i mąż stanu.

Dzielnica Warszawy Ursynów, nosi nazwę od przydomka J.U. Niemcewicza, także wiele ulic w różnych miastach. W Muzeum Kazimierza Pułaskiego w Warce znajdują się pamiątki po J.U.Niemcewiczu, także w Puławach, w miejscu jego urodzenia „Skokach” (dzisiejsza Białoruś) znajduje się pałac zbudowany przez ojca Juliana Ursyna Niemcewicza. Liczne szkoły („Powrót posła” jest w kanonie lektur szkolnych) wybierają sobie tego świetnego patriotę za patrona.

Oprac. własne na podstawie: J.U.Niemcewicz „Śpiewy historyczne”, „Kalendarium życia i twórczości J.U. Niemcewicza”, „Historia literatury polskiej”, S. Majchrowski „O Julianie Niemcewiczu” opowieść biograficzna”, Wikipedia, zgapa.pl/slownik/ i innych źródeł.